Təxminən iki həftədir ki, diplomatiyanın iflasına gətirib çıxaran gərgin ritorikadan sonra İran və ABŞ nüvə danışıqlarını bu dəfə Romada bərpa etməyə razılaşıblar.
Bununla belə, danışıq tərəfləri görüşə hazırlaşarkən hər iki tərəf həlledici raundu ola biləcək bu görüş üçün əsas tələbləri araşdırır.
Əsas maneə isə əvvəlki kimi qalır: uranın zənginləşdirilməsi məsələsi.
Prezident Donald Trampın rəhbərliyi altında ABŞ İranın bütün zənginləşdirmə fəaliyyətlərini dayandırmalı olduğunu təkid edir. ABŞ-nin xüsusi nümayəndəsi Stiv Uitkoff bu yaxınlarda deyib ki, zənginləşdirmə silahlandırmaya imkan verdiyi üçün onun dayandırılması çox vacibdir.
ABŞ dövlət katibi Marko Rubio mayın 21-də Senatın komitə iclasında uranı zənginləşdirmənin istənilən səviyyəsinin qəbuledilməz olduğunu və birbaşa təhlükə yaratdığını deyərək bu fikri gücləndirib.
İran isə bu tələb qarşısında geri çəkilməklə bağlı heç bir siqnal vermir.
İranın ali dini rəhbəri Əli Xamenei ABŞ-nin tələblərini "ağılasığmaz" və "mənasız" adlandıraraq rədd edib. Xarici işlər naziri Abbas Əraqçi isə bəyan edib ki, İran "razılaşma olsun və ya olmasın" uranı zənginləşdirməyə davam edəcək.
"Biz heç vaxt diplomatiyadan imtina etməmişik. Hələ də qiymətləndiririk ki, həmin tarixdə və həmin məkanda faydalı və məhsuldar danışıqlar aparmaq mümkün olacaq, ya yox", –Əraqçi mayın 21-də bildirib. Onun bu açıqlaması Oman tərəfindən danışıqların növbəti mərhələsinin mayın 23-də Romada keçiriləcəyinin açıqlanmasından bir neçə saat əvvəl gəlib.
Mayın 23-də isə o, X platformasında paylaşımında bildirib ki, İran nümayəndə heyəti ABŞ ilə danışıqların beşinci raundunda iştirak etmək üçün Romaya üçün yola düşməyə hazırlaşır.
O deyib ki, razılığa gəlməyin yolu çətin deyil: "Sıfır nüvə silahı - razılaşma VAR deməkdir. Sıfır zənginləşdirmə - razılaşma YOXDUR deməkdir. Qərar vaxtıdır...", - paylaşımında bildirib.
Daxili təzyiq tələbi şəkilləndirir
Bu irəliləyişə baxmayaraq, gözləntilər aşağı səviyyədə qalır. Hər iki tərəf açıq şəkildə bildirib ki, onların əsas mövqelərində heç bir dəyişiklik baş verməyib və danışıqlar mühitinə şübhə hakimdir.
"Hesab etmirəm ki, Amerika ilə aparılan nüvə danışıqları nəticə verəcək. Nə baş verəcəyini bilmirəm", – Ə.Xamenei bu həftənin əvvəlində bildirib.
Beynəlxalq Böhran Qrupunun İran proqramı üzrə direktoru Əli Vaez bildirir ki, ABŞ-ın "sıfır zənginləşdirmə" tələbi İran İslam Respublikasının ən zəif dönəmində olduğu haqda Vaşinqtonda geniş yayılan düşüncədən qaynaqlanır.
"Ona görə də belə bir inam var ki, zənginləşdirmə məsələsində güzəştə getmək səhv olardı və ABŞ, heç olmasa, hər zaman istədiyini əldə etməyə cəhd etməlidir", – Vaez AzadlıqRadiosunun "Fərda" xidmətinə açıqlamasında bildirib.
Həm Vaşinqtonda, həm də Tehranda daxili siyasi amillər kompromisi daha da çətinləşdirir.
ABŞ-də Tramp administrasiyası Konqresdəki sərt xətt tərəfdarlarının təzyiqi altındadır. Bir müddət əvvəl 200-dən çox respublikaçı qanunverici prezidentə müraciət edərək zənginləşdirmə məsələsində heç bir güzəşt edilməməsini tələb edib.
Eyni zamanda, İran da daxili təzyiqlərlə üzləşir - nüvə zənginləşdirmə proqramı ölkə daxilində milli qürur simvolu kimi qəbul edilir və hökumət onu müdafiə etməyə məcburdur.
"Bu fundamental məsələ üzrə kompromisi qeyri-mümkün edən ciddi daxili məhdudiyyətlər mövcuddur”, –ABŞ Dövlət Departamentində nüvə yayılmasının qarşısının alınması üzrə keçmiş xüsusi müşavir Robert Eynhorn "Fərda" xidmətinə bildirib.
"İranın bütün siyasi spektrində insanlar zənginləşdirmə proqramı ilə fəxr edirlər", –o əlavə edib və vurğulayıb ki, həm Tramp, həm də İran rəhbərliyi daxili təzyiq altındadır.
Ə.Vaez isə bildirib ki, Tramp administrasiyasının uranın zənginləşdirilməsinin tamamilə dayandırılması tələbinin sadəcə istəkmi, yoxsa dəyişməz şərtmi olduğu hələ də aydın deyil. Onun fikrincə, bu məsələ növbəti iki-üç həftə ərzində dəqiqləşəcək.
İsrail faktoru və müharibə təhdidi
Bu ilin əvvəlində yayılan məlumatlara görə, prezident D.Tramp İsraili İranın nüvə obyektlərinə hücum etmək niyyətindən çəkindirmiş və əvəzində Tehranla diplomatiyaya üstünlük vermişdi. Lakin Tramp xəbərdarlıq edib ki, əgər danışıqlar uğursuzluqla nəticələnərsə, hərbi variant hələ də masadadır.
CNN bu həftənin əvvəlində xəbər verib ki, ABŞ-nin yeni kəşfiyyat məlumatlarına əsasən, İsrail danışıqlar uğursuz olacağı təqdirdə İranın nüvə obyektlərinə mümkün hücuma fəal şəkildə hazırlaşır.
ABŞ rəsmiləri İsrailin ələ keçirilmiş rabitə məlumatlarını və hərbi manevrlərini buna sübut kimi göstərirlər. Bu gözlənilən təhlükə Roma danışıqlarına həm təcili edir, həm də ciddi risk əlavə edir, çünki hərbi müdaxilə bölgədə daha genişmiqyaslı bir münaqişənin alovlanmasına səbəb ola bilər.
İsraildə yaşayan Yaxın Şərq üzrə ekspert Menaşe Amir bildirib ki, İsraildə mövcud qiymətləndirməyə görə, danışıqlar uğursuz olacaq və İran hazırda o qədər zəifdir ki, hər hansı hücuma cavab vermək gücündə deyil. Buna səbəb kimi İsrailin Tehranın regiondakı silahlı qruplaşma şəbəkəsini zəiflətməsi və raket istehsal imkanlarını pozması göstərilir.
"İsrailli analitiklər arasında belə bir fikir formalaşıb ki, İrana hücum üçün ən uyğun vaxt indiki və qarşıdakı bir neçə həftədir", –Amir AzadlıqRadiosunun "Fərda" xidmətinə bildirib.
O qeyd edib ki, İsrailin ABŞ-dən icazəsiz İrana hücum edib-etməyəcəyini dəqiq söyləmək çətindir. Ancaq o vurğulayıb ki, ölkənin bunu etmək üçün "həm imkanı, həm də cəsarəti" olduğu, xüsusilə də, İsrail ordusunun bu cür əməliyyatlara müntəzəm olaraq hazırlaşdığı nəzərə alınmalıdır.
İranın iki əsas nüvə obyekti - Natanzdakı yeraltı uranın zənginləşdirilməsi zavodu və dağın dərinliklərində yerləşən Fordo kompleksidir. Bəzi ekspertlər hətta ABŞ silahlarının belə bu möhkəmləndirilmiş obyektləri tam dağıtmaq gücündə olub-olmayacağını sorğulayır.
Amir isə bu obyektlərin coğrafi mövqeyinin İsrail üçün maneə olmadığını düşünür. O bildirib ki, yeraltı nüvə obyektlərini məhv etmək üçün "metodlar var", lakin təhlükəsizlik səbəbi ilə detalları açıqlamaqdan imtina edib.
Hərbi əməliyyatlara qarşı çıxan tənqidçilər isə deyirlər ki, belə bir hücum fiziki infrastrukturu məhv edə bilər, lakin əldə edilmiş elmi bilikləri yox edə bilməz.
İranın xarici işlər naziri A.Əraqçi isə xəbərdarlıq edib ki, beynəlxalq qurumlar İsrailin təhdidlərinə qarşı effektiv qabaqlayıcı tədbirlər görməzsə, İran nüvə obyektləri və materiallarını qorumaq üçün "xüsusi tədbirlər" görəcək.
Avropanın səbri tükənir
Vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirən amillərdən biri də İranın Britaniya, Fransa və Almaniya – birgə E3 kimi tanınan Avropa gücləri ilə gərgin münasibətləridir. Bu üçlük bildirib ki, əgər Tehran Vaşinqtonla razılaşmaya gəlməzsə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının sanksiyalarını bərpa etməyə hazırdırlar.
İran isə bu addıma qarşı bu üçlüyə xəbərdarlıq edib. A.Əraqçi bunu "böyük bir səhv" adlandıraraq bunun "nəticələri olacaq" deyib – bu nəticələrdən biri də İranın Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən (NPT) çıxması ola bilər.
BMT sanksiyalarının avtomatik bərpası — 2015-ci il nüvə razılaşmasında nəzərdə tutulan bir müddəadır və bu müddəa bu ilin oktyabrında başa çatır. Bildirilir ki, E3 İrana ABŞ ilə razılaşma əldə etmək üçün iyunun sonuna qədər vaxt verib.
Tramp prezidentliyinin ilk dövründə 2015-ci il razılaşmasından çıxdıqdan və İrana qarşı sanksiyaları bərpa etdikdən sonra İran nüvə proqramını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirib.
İran iddia edir ki, nüvə proqramı tamamilə dinc məqsədlərə yönəlib və atom bombası hazırlamaq niyyətində deyil. Lakin hazırda ölkə 60 faiz səviyyəsində uran zənginləşdirir ki, bu da silah keyfiyyətinə çox yaxın bir səviyyədir və 2015-ci il razılaşmasında icazə verilən 3.67 faiz həddini xeyli aşır.
Əvvəlki ABŞ administrasiyaları İranla nüvə sazişinə daxili siyasi dəstək qazanmaqda çətinlik çəksə də, müşahidəçilər bildirirlər ki, Tramp – onun mübahisəli siyasi üslubuna baxmayaraq – əgər sərt şərtlər və ciddi nəzarət mexanizmləri olan bir razılaşma əldə etsə, daha az müqavimətlə qarşılaşa bilər.
ABŞ Dövlət Departamentinin sabiq müşaviri R.Eynhorn deyib: "Konqresdəki respublikaçılar, adətən, Trampın siyasətini dəstəkləməyə meyllidirlər". O əlavə edib ki, əgər Tramp tərəfindən razılaşdırılan hər hansı "hörmətəlayiq" razılaşma qəbul edilərsə, onun demokratlardan da dəstək alması ehtimalı yüksəkdir.
Yazı AzadlıqRadiosunun jurnalistləri Kian Şərifi və Hanna Kaviani tərəfindən hazırlanıb.
